Ook dit jaar weer kun je weer belletje lellen voor de vissen die dwars door Utrecht zwemmen! De visdeurbel is er weer en het maakt een bezoekje aan Utrecht nog leuker! 

Je zou het waarschijnlijk niet zo snel bedenken, maar in de Utrechtse grachten zwemt behoorlijk wat vis rond. Snoek, snoekbaars en baars: ze zijn er allemaal. Maar ook brasem en witvis. Het mag dus een visrijke plek genoemd worden. Ook is de winde aangetroffen, deze soort houdt van stromend water en toont daarmee weer extra aan dat de grachten onderdeel zijn van een rivierhabitat.

Visrijke rivieren

De Vecht en de Kromme Rijn, twee rivieren die door de Utrechtse binnenstad verbonden worden, zijn ook behoorlijk visrijke rivieren. Ieder voorjaar zwemmen de vissen vanaf de Vecht via de Weerdsluis en de Oudegracht naar de Kromme Rijn. Daar gaan ze op zoek naar plekken om te paaien.

Tijdens deze tocht zwemmen ze dus dwars door Utrecht. Maar dan komen ze vaak uit bij een ‘gesloten deur’. De sluisdeuren van Weerdsluis gaan namelijk niet vaak open in het voorjaar, of zijn soms geheel gesloten voor lange tijd. Dat wachten brengt veel gevaren voor de vissen mee, want onder andere reigers en aalscholvers zitten op de loer.

Juist omdat de wateren zo visrijk blijken te zijn, was het belangrijk om naar de Weerdsluis als vismigratieknelpunt te gaan kijken. En daar kwam Mark van Heukelum om de hoek kijken. Hij is van beroep adviseur Water & Natuur bij OAK Consultants. OAK ondersteunt bij het waarmaken van ambities op het gebied van water, natuur en parken en werkt vooral voor waterschappen, Rijkswaterstaat, gemeenten, provincies en natuur- en milieuorganisaties.

De Weerdsluis in Utrecht.

Passie voor de onderwaterwereld

Zijn passie voor de onderwaterwereld is gelijk duidelijk. Mark: Meer dan twee jaar geleden heb ik deelgenomen aan een prijsvraag in Utrecht waarin werd gevraagd hoe je de stad een beetje leuker kon maken. Ik woon zelf vlak bij de Weerdsluis en het leek mij gaaf om mensen in Utrecht uit te leggen dat we een mooie onderwaternatuur hebben.

Voor veel mensen is het namelijk onbekend dat er zoveel leeft in de grachten. Naar aanleiding daarvan zijn zeven stalen vissilhouetten in de Weerdsluis geplaatst, tussen hoog- en laagwater. Zodat telkens wanneer de sluis geschut wordt en het water zakt, de vissen even boven water komen. Dit was een soort eerste knipoog naar mensen met de mededeling: er leeft hier meer dan je denkt!

Mark vertelt: Vervolgens ben ik ook meer in contact gekomen met de sluiswachter en zag ik vissen wachten voor de Weerdsluis. Samen met de sluiswachter heb ik toen een aantal avonden meegeholpen met het openen van deze sluis. Dit was een erg leuke ervaring, je moet je bedenken dat er vanaf 1822 bijna niks is veranderd aan deze sluis en dat deze dan ook nog altijd met de hand wordt bediend.

Een baarsje zwemt in de Utrechtse gracht.

Visvriendelijk sluisbeheer

Tijdens deze momenten is het onderwerp ‘visvriendelijk sluisbeheer’ aan bod gekomen. En al snel was het idee van de Visdeurbel geboren, andere ideeën zoals een vispassage bleven buiten beschouwing.

Dat heeft ermee te maken dat het een monumentale sluis is en dat maakt het lastig om grote dingen te veranderen midden in de stad. Bovendien wilden de heren liever gaan voor een concept met een direct resultaat door visvriendelijk sluisbeheer toe te passen. De enige randvoorwaarde die hiervoor stond, was weten wanneer de vis daadwerkelijk ligt te wachten. We hebben nog gedacht aan het maken en uitbrengen van een viskalender, maar dan reageer je toch weer wat meer op een gevoel.

Daarom het idee om direct onder water te kunnen kijken door middel van een camera, legt Mark uit. Vissen verzamelen zich over het algemeen veel op plekken waar de stroming sterk is en dat is bij de Utrechtse Weerdsluis nu precies het geval. Een camera op deze plek was daarom een logische keuze.

Wanneer voorbijgangers of mensen die live meekijken op de site, dan een vis zien voor de sluis, kunnen ze op de digitale bel drukken. Ter plekke kun je een QR-code scannen om te bellen, op de site gaat het door middel van een druk op de knop. De sluiswachter krijgt dan een seintje en opent de sluisdeuren.

Een camera brengt de vissen live in beeld.

Ondertussen een drankje op het terras drinken…

Er zijn natuurlijk maar weinig plekken waar zoveel mensen om zo’n iconische plek heen wonen, de bereidheid om hier dus samen iets voor het onderwaterleven te betekenen, is erg groot. Als het zonnig is, kunnen mensen op het terras in Utrecht een biertje drinken terwijl ze in de gaten houden of er in de gracht wat voorbij zwemt! aldus Mark.

Vaste tijden aanbellen

De Visdeurbel loopt van begin voorjaar tot mei. In april begint de recreatievaart in Utrecht over het algemeen wat meer op gang te komen, hierdoor gaan de deuren van de Weerdsluis al met een hogere frequentie open. Op dat moment vormt de sluis minder een obstakel.

Alleen wat onderschat wordt, zijn eigenlijk twee dingen. Vis is overdag minder actief vanwege predatoren zoals aalscholvers of reigers. Wanneer deze predatoren naar hun rustplaatsen toegaan, hebben de vissen hier minder last van. In de nacht hebben ze echter weer meer last van roofvissen zoals snoekbaars en snoeken, die juist goed onder donkere omstandigheden kunnen jagen, legt Mark uit.

De piek voor de vismigratie zit dus vooral in de avond en de ochtend, wat betekent dat juist op deze momenten de sluis geopend zal moeten worden. Het tweede punt is het feit dat bootjes een verstorende werking hebben op de vissen. Motorboten produceren aardig wat onderwatergeluid, en dit heeft een enorm effect op vissen.

Visvriendelijk sluisbeheer

Visvriendelijk sluisbeheer is daarom echt gericht op het bedienen van de sluis, juist in de avond of in de ochtend, en dan énkel voor de vissen. Naast de educatieve functie is het concept ook bedacht voor vismonitoring en het beter in beeld brengen van de migratie van vissen.

Mark verklaart: We moeten kunnen onderbouwen hoe vaak er vissen liggen te wachten en om welke soorten het gaat. Wat hiernaast nog niet zozeer bekend is bij velen, is dat rondom de Weerdsluis het Westriool ligt. Dit is een ondergrondse omleiding die over een afstand van ongeveer 400 meter om de Weerdsluis heen loopt.

Hier wordt nu ook onderzoek uitgevoerd door middel van een onderwatercamera met als doel om te weten te komen of vissen hier ook gebruik van maken. Alle beelden zullen uiteindelijk het aanbod van vis weergeven dat langs dit knelpunt wil en zo kan er vervolgens nagedacht worden over de vraag of er gerichte maatregelen genomen moeten worden voor bepaalde vissoorten.

Vitale populaties

De Visdeurbel heeft mede als belangrijke functie dat deze zal bijdragen aan de vitaliteit van populaties. De actieve vismigratieroute was langere tijd onderbroken waardoor de actieve uitwisseling van genen beperkt was.

In de maanden februari en maart is het voor bijvoorbeeld soorten als de snoek en de winde belangrijk dat de deuren van de sluis vaker geopend zijn. Dit zijn soorten die al heel vroeg in het voorjaar trekken. De winde vanwege de lange afstanden die deze vis aflegt en de snoek omdat die erbij gebaat is om vroeg eieren af te zetten.

Echter vissoorten die een veel kortere migratie-afstand hebben, zoals de bittervoorn of modderkruipers, hebben meer nodig dan enkel een open verbinding. Dus de Visdeurbel is een belangrijke eerste stap; zorgen dat de vissen er in ieder geval langs kunnen. Dit in combinatie met meer leefgebied in de grachten, gaat een nog betere bijdrage leveren aan de vispopulaties.

Het klinkt allemaal heel positief, maar wat zijn nu de toekomstplannen? We zijn in ieder geval van plan om de Visdeurbel in te zetten en te blijven kijken naar verbeteringen. Hiernaast moet natuurlijk altijd de discussie worden gevoerd wat er allemaal nog meer kan gebeuren.

Het meest ideaal is als de vissen gebruik kunnen maken van een open verbinding waardoor ze continu de sluis kunnen blijven passeren, legt Mark uit. De locatie maakt dit echter een ingrijpende en dure maatregel. Volgens hem moet dit, gezien de unieke locatie in het hart van Utrecht, ook gewoon juist een plek blijven om het met mensen samen te blijven doen.

Telkens wanneer de sluis geschut wordt en het water zakt, komen zeven vissilhouetten even boven water.

Gebrek aan onderwaterhabitat

Verder ontbreekt het nog aan onderwaterhabitat in de grachten. Op dit moment loopt er een project parallel aan de Visdeurbel en zijn we in gesprek met de gemeente en het waterschap om te kijken of we maatregelen kunnen bedenken die passen in de binnenstad om deze onderwaternatuur te verbeteren.

Ook pleit Mark voor nog veel meer bewustwording omtrent dit belangrijke onderwerp: Al ruim 30 jaar wordt gewerkt aan vismigratieverbetering, echter is het voor veel mensen nog steeds niet duidelijk dat stuwen, gemalen en bootsluizen serieuze obstakels vormen voor vismigratie.

Het hele thema vismigratie en onderwaternatuur moet veel meer naar voren komen als we het hebben over ons gehele watersysteem in Nederland. Het beheer hiervan en hoe we ermee omgaan, is niet alleen belangrijk voor de inmiddels alom bekend geworden paling, maar voor tientallen vissoorten die lange of korte afstanden afleggen en veel last hebben van de dingen die wij hebben aangelegd.

Oorspronkelijke tekst Erwin Cornet  en foto’s: Mark van Heukelum