Met de zomer voor de deur zijn ze vaak de angst van veel strandgasten: haaien en roggen. Niet gevaarlijk, maar juist ontzettend belangrijk voor de gezondheid van grote ecosystemen zoals waddengebieden. Over twee weken zal promovendus Guido Leurs zijn proefschrift ‘Sharks and Rays in Troubled Waters’ verdedigen aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Vijf jaar lang deed Leurs onderzoek naar haaien en roggen in de tropische waddengebieden van West-Afrika. Het doel?
Onderzoeken wat de rol van deze dieren is in waddengebieden, hoe ernstig de bedreigingen zijn voor haaien en roggen in deze gebieden, en wat voor mogelijke gevolgen het verdwijnen van de haai kan hebben voor andere diersoorten, inclusief de ‘Nederlandse’ wadvogels.

Waddengebieden zijn dynamische gebieden die sterk beïnvloed worden door de getijden. Zo vallen wadplaten droog bij eb en overstromen ze een paar uur later weer bij vloed. Deze gebieden staan bekend om hun ecologische rijkdom: ze hebben een hoge diversiteit en aanwezigheid van bodemleven zoals schelpdieren, wormen en krabben en garnalen dat vervolgens weer enorme aantallen roofdieren aantrekt zoals wadvogels en vissen, waaronder haaien en roggen. Dat grote aantallen vogels de waddengebieden gebruiken om bij te tanken tijdens hun trek (tussen Europese en West-Afrikaanse waddengebieden) of om te overwinteren is al langer bekend. Deze vogels voeden zich met het bodemleven op wadplaten die tijdens laagwater droogvallen. Maar wat de rol is van haaien en roggen die in waddengebieden voorkomen is minder bekend.

Een tropisch waddensysteem in de Bijagós Archipel in West-Afrika. Deze gebieden zijn met o.a. de Nederlandse Waddenzee verbonden door de migratie van miljoenen wadvogels. Het onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen laat zien dat de grootschalige verdwijning van haaien en roggen in tropische waddengebieden waarschijnlijk een impact kan hebben op andere soorten, zoals deze wadvogels.

Haaienonderzoek

Om dit te onderzoeken zijn waddengebieden nodig waar nog haaien en roggen aanwezig zijn. Onderzoeker Guido Leurs: “In de
Nederlandse Waddenzee zijn haaien en roggen vrijwel verdwenen de afgelopen decennia. Hoewel er sommige soorten wellicht nog af en toe voorkomen, zijn wij voor dit onderzoek uitgeweken naar gebieden in West-Afrika om te onderzoeken wat de rol van haaien en roggen in deze belangrijke ecosystemen is.” Een team van onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen, lokale vissers, studenten en natuurbeschermers hebben tijdens meerdere expedities samengewerkt om deze dieren te onderzoeken in de twee grootste waddengebieden van West-Afrika: de Banc d’Arguin in Mauritanië en de Bijagós Archipel voor de kust van Guinee-Bissau.

Leurs: “Waar wadvogels tijdens laagwater op de wadplaten relatief makkelijk te zien zijn, is het vinden van haaien en roggen in
deze gebieden een stuk lastiger. Daarom werkten we samen met vissers, zij kennen het gebied als geen ander.” De onderzoekers
gebruikten een combinatie van onderzoekstechnieken om meer over haaien en roggen te weten te komen. “We hebben een groot
aantal watermonsters genomen om hier vervolgens het DNA van haaien en roggen uit te filteren en zo vast te stellen welke soorten recent op een plek zijn geweest. We hebben een groot aantal vissers gevraagd naar hun vangsten van haaien en roggen over de afgelopen decennia om zo de verandering in haaien- en roggenpopulaties te reconstrueren. We hebben het dieet van haaien en roggen bestudeert door een klein stukje van hun spierweefsel te onderzoeken, en we hebben de invloed van etende roggen – die diepe kuilen graven op wadplaten die zelfs nog tijdens laag getij zichtbaar zijn – op wadplaten onderzocht.”

Onderzoekers bestuderen een ernstig bedreigde hamerhaai. Waddengebieden zoals de Bijagós zijn een belangrijke opgroeiplek voor haaien en roggen.

De haai en rog als sleutelfiguur in waddengebieden

De oneindige cyclus van eb en vloed in waddengebieden maken het een uitdagende omgeving voor grote zeedieren zoals haaien en
roggen. Leurs: “we zien voornamelijk dat waddengebieden worden gebruikt door kleine haaien en roggensoorten. En daarnaast ook nog door de jonge levensstadia van grotere soorten zoals de hamerhaai, stierhaai en gitaarrog.” Het onderzoek laat verder duidelijk zien dat zowel wadvogels als haaien en roggen van dezelfde plekken op de wadplaat en bijbehorende prooisoorten gebruik maken.
“Toen we het dieet van de haaien en roggen bestudeerden en vergeleken met dat van de wadvogels die naar deze gebieden migreren zagen we een flinke overlap in gebruik van habitat en prooi.” Leurs vervolgt: “dit wil niet alleen zeggen dat we de rol van haaien en roggen in deze gebieden waarschijnlijk onderschatten, maar ook dat met name het eetgedrag van roggen op wadplaten wellicht de beschikbaarheid van prooi voor wadvogels beïnvloed”. Daarnaast laten de onderzoekers ook zien dat de secundaire effecten van het eetgedrag van roggen van invloed kan zijn. Roggensoorten kunnen een maanlandschap aan kuilen achterlaten op wadplaten waar tijdens eb water in blijft staan en zo wellicht de overlevingskansen voor kleine visjes en garnalen vergroot.

Leurs: “Onze verschillende onderzoeken laten dus duidelijk zien dat er veranderingen te verwachten zijn in deze waddengebieden als de haaien en roggenpopulaties afnemen of zelfs verdwijnen, en dat is helaas overal in de wereld het geval”.

Bedreigingen van haaien en roggen

Wereldwijd wordt momenteel 33% van de ongeveer 1.200 haaien- en roggensoorten met uitsterven bedreigd. In dit proefschrift concludeert Leurs en zijn collega-onderzoekers dat dit percentage hoger ligt voor haaien en roggen in waddengebieden, waar meer dan de helft (54%) van de soorten met uitsterven wordt bedreigd. Dit komt door overbevissing van haaien en roggen binnen deze waddengebieden, maar ook erbuiten, waar de commerciële visserij zich concentreert.

Leurs: “haaien en roggen zijn mobiele soorten die bewegen tussen kustgebieden en de open oceaan. Dat betekent dat ze onderweg ook kwetsbaar zijn voor overbevissing. We hebben een toename van visserij en gerichte haaien en roggenvangsten binnen deze waddengebieden gedocumenteerd, met name door de vraag naar haaienvinnen voor de internationale markt en vlees voor de lokale markt.” In een van de studies concludeert Leurs met collega’s een afname van 85 tot 93% van haaien en roggenpopulaties in een van de studiegebieden. “Dan wordt de kans dat sommige haaien en roggensoorten helemaal gaan verdwijnen tijdens mijn carrière wel erg groot, en dat terwijl deze soorten een ontzettend belangrijke culturele waarde hebben voor de lokale bevolking van de Bijagós eilanden, en dus ook van belang zijn voor de integriteit van waddengebieden.”

Omdat haaien en roggen zo belangrijk zijn gebleken voor Waddengebieden en vice versa, pleiten de onderzoekers voor de erkenning van waddengebieden als belangrijke gebieden voor haaien en roggen en dat deze nieuwe informatie wordt gebruikt om de vangst van deze soorten in waddengebieden te verminderen.

Leurs: “Een goede bescherming van deze soorten zal afhangen van een goede samenwerking met lokale gemeenschappen en vissers, aangezien de lokale economie en cultuur vaak sterk zijn verweven met de gezondheid van deze waddengebieden, en dus gezonde haaien en roggenpopulaties”. Met deze resultaten hopen de onderzoekers waddengebieden beter te gaan begrijpen vanuit het perspectief van haaien en roggen, hoe belangrijk deze gebieden voor ze zijn, wat er gebeurt als haaien en roggensoorten verdwijnen, net zoals in onze eigen Waddenzee.

Guido Leurszal dit proefschrift op 4 juni verdedigen in de Aula van de Rijksuniversiteit Groningen. Voorafgaand aan de verdediging zal er ook een symposium over haaien en roggenonderzoekplaatsvinden.

Inzage proefschrift ‘Sharks and Rays in Troubled Waters’: https://guidoleurs.org/sharks-and-rays-in-troubled-waters-threatened-species-in-dynamic-intertidal-ecosystems/#flipbook-df_1690/1/

Guido Leurs

Over Guido Leurs

Al vanaf jonge leeftijd heeft Guido Leurs een fascinatie voor haaien en roggen. Guido doet nu al meer dan 10 jaar onderzoek naar haaien en roggen en heeft onderzoek gedaan in Zuid-Afrika, de Bahama’s, het Nederlands Caribisch gebied en West-Afrika. Hij is hierbij gespecialiseerd in het doen van onderzoek naar de bedreigingen voor haaien en roggen en hun rol in mariene ecosystemen. Guido is lid van de IUCN Shark Specialist Group, de onderzoeksgroep die de status van alle haaien en roggensoorten wereldwijd bijhoudt voor de Internationale Rode Lijst. Daarnaast is het zijn persoonlijke missie om anderen over deze fascinerende dieren te
vertellen, dat doet hij graag in de media of tijdens een jaarlijkse ‘haaien en roggen duik safari’ op de Azoren.
Website: guidoleurs

Bron + foto’s: Guido Leurs