Nadat de laatste ronkende motor sputterend stopt, is het Vliegende Fort gedwongen een directe noodlanding te maken. Gevaarlijk stil, met alleen een gierende wind door het open bommenluik, landt de bommenwerper met een klap op het water van de Adriatische Zee. Na tien minuten maakt de B-17 Flying Fortress haar laatste duikvlucht richting de bodem van de zee bij het eiland Vis.

Tekst: Sander Evering Foto’s: René Lipmann

Het is 3 november 1944 als de B-17G bommenwerper landt op het militaire vliegveld Amendola in Italië. Het gaat deel uitmaken van het 340e squadron, de 97e groep van de 15e American Air Force. Het glanzende vliegtuig behoort tot de laatste generatie B-17’s en is klaar voor haar eerste missie. Het vliegtuig is nog zo nieuw dat het, naast het Amerikaanse nationale teken, nog geen specifieke naam of symbool van het squadron op de romp heeft staan. Tijd om nog iets te schilderen, is er niet.

De volgende dag wordt een testvlucht gemaakt waarbij alles soepel verloopt en dezelfde dag krijgt deze B-17 haar eerste, en helaas ook de laatste, missie toegewezen.

De twee .50 kaliber machinegeweren zijn naar achteren gericht en het plexiglas is begroeid met algen.

Missie naar Wenen

Op 6 november vliegt de 11-tallige bemanning vanuit de basis naar Wenen om de stad onder het gezag van luitenant Irving G. Emerson te bombarderen. Vliegend in de tweede positie op 9 km hoogte, blijkt niet veel later de stad Wenen bedekt en beschermd te zijn met een dik wolkendek. De formatie wijkt uit naar het reservedoelwit om de Joegoslavische stad Maribor te vernietigen. Omdat er in Maribor veel spoorwegknooppunten zijn, is de stad goed verdedigd met anti-luchtafweergeschut.

Overlevende Merrle Sieling, de middelste machinegeweerschutter, vertelt zijn verhaal: «Na een tijd vliegen geeft de piloot aan dat we bijna bij het doelwit zijn, maar ook dat de escort achter raakt en we moeten uitkijken voor Duitse jagers.» Vlakbij het doelwit wordt de dikke zwarte rook van het anti-luchtafweergeschut zichtbaar. Direct nadat de bommen zijn gelost, ontploft er een granaat onder het vliegtuig. Het hydraulische systeem is geraakt en de luiken van het bommenruim werken niet meer.

Niet veel later begint het vliegtuig te schudden en dan blijkt motor nummer drie in de brand te staan. De hele romp vult zich met rook en het vuur reikt tot voorbij de staart. Piloot Emerson weet het vuur te doven en hij zet de propellerbladen in feathered position om de luchtweerstand te verminderen. Opnieuw explodeert een granaat vlak bij motor nummer twee. Sieling: «Een fontein van olie spuit uit de motor, Emerson stopt nu ook motor twee en probeert deze in een gestroomlijnde positie te zetten. De groep wijkt uiteen, uit angst dat we zullen ontploffen.»

In proud memory of the men of the Royal Air Force who lost their lives whilst operating over Croatia, 1945.

Ondertussen valt het linkerwiel van het landingsgestel in positie door de olielekkage. De luchtweerstand wordt vergroot en het toestel begint hoogte te verliezen. Met nog maar twee motoren is de missie direct gewijzigd naar zo snel mogelijk landen op veilige grond. Zwitserland is de beste optie, maar vliegen over de Alpen blijkt niet meer mogelijk. Daarom vraagt de piloot toestemming om te landen op de geheime landingsbaan op eiland Vis, Joegoslavië. In het gevecht is copiloot Ernest Vienneau gewond geraakt. Schutter Sieling: «Piloot Emerson roept me om te helpen. Ik kruip met veel moeite over het open bommenluik naar de cockpit en bevrijd de copiloot uit zijn benarde positie om hem te verzorgen. Helaas is hij dodelijk geraakt in zijn hoofd en kan ik niets meer voor hem doen.»

Noodlanding

Ondertussen stopt de derde motor, nummer vier, vanwege gebrek aan brandstof. De bemanning gooit vanaf dat moment alles overboord om gewicht te besparen; geweren, munitie en beschermende vesten, alles behalve de radio’s. Op het moment dat eiland Vis in zicht komt en de B-17 op de laatste motor wil gaan uitlijnen om te landen, schiet er een rode signaalpijl in de lucht; het teken dat de landingsbaan bezet is en dat ze moeten wachten om te landen. Op zijn tandvlees maakt de zware bommenwerper een bocht en op dat moment valt de laatste motor vanwege tekort aan brandstof uit. Er ontstaat een dodelijke stilte met alleen de ruis van de wind.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde het Kroatische eiland Vis een sleutelrol bij het verzet tegen de Duitsers en Italianen.

Sieling: «Ik wil me in de radiocabine klaarmaken voor de noodlanding, maar als ik opnieuw over het luik wil klimmen, blijf ik met mijn parachute haken. Ik druk op de ‘release’ knop en spring uit het harnas. Precies wanneer ik de deur open, raken we een muur van water en ik smak ertegenaan.»

De landing is relatief zacht en zodra het vliegtuig tot stilstand komt, opent Sieling het luik boven hem. Hij kruipt naar buiten, net als de rest van de bemanning. Een deel van hen stapt in de reddingsboot terwijl anderen zwemmend de kust proberen te bereiken. Na ongeveer tien minuten zakt de neus van de bommenwerper naar beneden en begint aan de laatste duik naar beneden, met het lichaam van de copiloot nog aan boord.

Vissers en Britse soldaten schieten te hulp en brengen de bemanning naar het vliegveld. De volgende dag vliegen ze in een gerepareerde B-17 terug naar de basis in Italië.

Geur van avontuur

Slik. Wat een verhaal. En onze duik moet nog beginnen… Ik merk dat ik een beetje zenuwachtig ben. Niet om de duik zelf. Want samen met mijn maatje René hebben we een gedetailleerd plan gemaakt, dat komt wel goed. Het is de sfeer, de spanning van het onbekende, de geur van avontuur. We dalen af langs een dunne shotline, het helder blauwe water tegemoet. Onder de 40 meter lijkt het zicht beter te worden en ik krijg kriebels, al voel ik me goed voorbereid. Ondanks dat ik precies weet wat ik ga zien, slaat mijn hart even over op het moment dat het enorme Vliegende Fort voor me opdoemt.

Piloot Emerson liet de reus rustig op het water landen. Copiloot Vienneau was helaas dodelijk getroffen door een granaat.

Het gebeurt me niet vaak, maar ik ben er even stil van. Verdoofd kijk ik om me heen, dit is werkelijk onvoorstelbaar, alsof de B-17 netjes op de bodem is geparkeerd. Dan ineens voel ik de adrenaline opkomen, het tintelende bloed in mijn aderen is de reden dat ik hier ben.

Wauw! In een fractie van een seconde herinner ik me, mede mogelijk door de grote hoeveelheid helium, dat we een plan hebben gemaakt. Strategisch duiken we vanaf diverse hoeken langs de bommenwerper, deels om foto’s te maken, maar vooral om te genieten van dit magische vliegtuig. Normaal gesproken zou ik het een wrak noemen, maar dat woord komt niet eens in me op. Het is zo uniek dat een vliegtuig na een noodlanding op het water zinkt naar de bodem van de zee en op 72 meter diepte alsnog netjes op het landingsgestel landt. De enige schade is te zien aan de neus, door de impact met de zeebodem.

Onder de neus lijkt een net te liggen, maar dat is het niet. Het is een parachute, blijkbaar is deze losgekomen of gaan zweven. Misschien is het de parachute van Merrle Sieling wel, die hij losmaakte om te overleven. De schuiframen van de cockpit staan open en ik kijk naar binnen. De stoelen, het stuurwiel, de instrumenten; alles is aanwezig en intact. Alleen hier zou ik al een hele duik aan willen spenderen. Aangezien die tijd er niet is, adem ik in en zweef iets omhoog naar de geschutskoepel vlak boven de cockpit. De twee .50 kaliber machinegeweren zijn naar achteren gericht en het plexiglas is begroeid met algen.

De B-17G is voorzien van het nieuwste afweergeschut: twee .50 kaliber machinegeweren met een breder bereik.

Boven in de romp zijn twee luiken geopend, hierachter zaten de twee reddingsboten. Verder over de rug van de romp zie ik het kenmerkende lange staartroer. Bij het begin van het roer zit een scheur, later blijkt deze op oudere foto’s niet zichtbaar te zijn. Als we verder duiken naar de staart ontdekken we bij het staartgeschut opnieuw twee .50 kaliber machinegeweren. In totaal zijn er 13 aan boord geweest, maar een deel is gedumpt om brandstof te besparen.

Hier is ook weer duidelijk een verschil te ontdekken met oudere foto’s. De machinegeweren zijn nog net zichtbaar, terwijl jaren geleden deze nog hoog boven de zeebodem uit staken. De link met de scheur is snel gelegd, het gehele staartstuk is een beetje verzakt. Waarschijnlijk door de klap op het water en later door de tand des tijds. Over 100 jaar is er misschien wel niets meer te zien, gelukkig kunnen we in deze moderne tijd zoveel mogelijk informatie digitaal vastleggen en op deze manier de B-17 conserveren, samen met haar bijzondere verhaal.

De boot van duikcentrum Anma wordt geladen voor de trip naar de B-17.

Een moment van totale stilte

Vanaf de staart adem ik diep in om los te komen, ik wil de B-17 vanaf een respectvolle afstand bewonderen. De grote, stevige gebouwde buldog ligt rustig, maar nog steeds waakzaam, op de bodem. Na 25 minuten bodemtijd is het tijd om te gaan, we beginnen aan ons reservegas. René zet zijn camera uit en voor een klein moment gebeurt er niets, geen foto, geen vinslag en ook geen opstijging. Alsof ik opnieuw bevangen ben, kijk ik met een geweldig gevoel om me heen en ik geniet. Ik knipoog naar René en we maken ons los van het wrak.

Verdoofd kijk ik om me heen, dit is werkelijk onvoorstelbaar. Alsof de B-17 netjes op de bodem is geparkeerd.

De hele opstijging kijk ik omlaag en zie hoe de reus zich vermengt in een blauwgrijze schaduw tot deze volledig uit het zicht is verdwenen. Als we na 90 minuten decompressie boven komen, wacht Maurizio ons op met een dikke grijns; de eigenaar van Krnica Dive en de organisator van deze geweldige duiktrip op eiland Vis. Hij lacht en weet genoeg, missie geslaagd.

Duistere gangen

Op weg naar de haven rijden we met de auto langs het oude vliegveld, of eigenlijk een landingsbaan gemaakt van metalen platen. Tegenwoordig is het gras en onkruid, maar een groot deel is nog zichtbaar, evenals de lange palen voor markering. Samen met onze (duik)gids Antonio Nad rijden we over het hele eiland op zoek naar historie, en daar is er veel van! En dat is niet zo gek, het eiland Vis is het enige deel van voormalig Joegoslavië dat niet bezet is geweest door Duitsland, Italië en bondgenoten.

Verder in het binnenland en na een flinke klim omhoog, vinden we Tito’s grot. De grot is klein, maar ligt erg strategisch.

Onder leiding van partizanenstrijder Tito werd er heftig gestreden om Joegoslavië te bevrijden. De later tot maarschalk benoemde Tito heeft het eiland Vis omgebouwd tot zijn laatste en belangrijkste schuilplaats. Verder in het binnenland en na een flinke klim omhoog, vinden we Tito’s grot; van het hele eiland zou dit zijn laatste verstopplek zijn geweest om zich tot het einde te kunnen verdedigen. De grot is klein, maar ligt erg strategisch. Antonio neemt ons mee langs de kust en we zoeken tussen de bomen.

«Er moeten nog meer tunnels te vinden zijn, maar meestal kom ik hier met de boot, dus ik moet even zoeken.» Niet veel later vinden we tientallen tunnels. We wandelen in het donker door de lange gangen tot we uitkomen op een uitgehakte ruimte aan de kust; hier stond een enorm kanon op rails om het eiland te beschermen. Op mijn vraag waarom Antonio zoveel van de geschiedenis weet, begint hij te stralen: «Ik ben opgegroeid in deze regio, net als mijn familie. Mijn oudoom was politiechef, hij staat zelfs met maarschalk Tito op de foto!» Op de vraag of ik die foto mag zien, kijkt hij bedenkelijk; «Ik zal het mijn moeder vragen, maar de foto ligt al tientallen jaren op zolder.»

De foto uit de jaren 60 is teruggevonden op zolder: maarschalk Tito met de oudoom van duikgids Antonio.

Ik kijk langs de kust en ontdek veel meer van deze tactische verdedigingsplekjes die nog lang tot na de Tweede Wereldoorlog zijn gebruikt. Voor Tito was het eiland na de oorlog de belangrijkste basis van zijn vloot. Er is zelfs nog een bunker te vinden voor een heuse onderzeeër, maar het verhaal gaat dat de tunnel niet diep genoeg is en daarom nooit in gebruik is geweest. Ondanks dat ziet het er wel indrukwekkend uit! Pas in 1989 is het eiland opengesteld voor toeristen. We stappen in de auto naar onze laatste locatie, wederom een oude bunker waar vroeger een enorm noodaggregaat heeft gestaan om stroom op te wekken. De apparatuur is verdwenen en dat maakt deze donkere en koele ruimte helemaal perfect voor een lokale wijnboer. De wijn smaakt fantastisch en heeft maar één nadeel; deze is niet te koop! Ach, we laten het ons maar smaken en schenken nog eens in… Wanneer we enkele dagen later terug zijn in Nederland, zijn we nog steeds onder de indruk van de B-17.

’s Ochtends check ik mijn mail en het is niet waar: Antonio heeft de foto gevonden! Nou ja, zijn moeder dan. Even gaat er weer een rilling door me heen. Wat een fantastisch avontuur was dit!

8th Air Force B-17 tijdens een aanval op 9 oktober 1943 op de Focke-Wulf Aircraft Factory in Marienburg.

Facts B-17G

De Boeing B-17G is eigenlijk een combinatie van de B-17F en de YB-40. De grootste verbetering was de bewapening in de neus en in de kin. Later werd ook het staartgeschut verbeterd waardoor het draaibereik veel groter werd. In totaal zijn er 12.726 B-17’s gebouwd, waarvan 8.680 het type B-17G. De spanwijdte is 31,6 meter en de romp is 22,6 meter lang. Met de vier 1.200 pk sterke motoren was de maximum snelheid 462 km/u en behaalde het een kruissnelheid van bijna 300 km/u. Naast dertien 50-kaliber machinegeweren was er ruimte voor 2.724 kg bommen.

Bekijk ook: Mijn eerste Noordzeewrakduik, hoe pak je dat aan?