Beelden in Photoshop omzetten naar zwart-wit kan iedereen, onder water fotograferen in zwart-wit is een vak op zich. Jan van Meel sr. fotografeert al 48 jaar zonder kleur.
Tekst: Judith Rietveld Foto’s: Jan van Meel sr.
Alleen maar in zwart-wit fotograferen, waarom?
In zwart-wit fotograferen heeft iets romantisch. Het maakt een foto veel dramatischer. Bij de digitale fotografie mis ik de korrel heel erg. Ik ben 38 keer op Bonaire geweest en mensen verbaasden zich dan dat ik niet in kleur fotografeerde, alles was toch zo kleurrijk op het eiland? Ik was volgens een duiker de eerste na Captain Don die in zwart-wit fotografeerde. Hij vroeg zich daarbij af of ik niet een gaatje in mijn hoofd had…
Zwart-wit lijkt nu wel weer helemaal een hype.
In de Verenigde Staten is er een hele flow van zwart-wit foto’s. Het intrigeert mensen. Het is spannend. Je maakt zelf het plaatje af, vult het zelf in, want je weet niet wat voor kleur het onderwerp daadwerkelijk heeft. Zwart-wit fotografie laat je een foto heel anders bekijken. Wanneer je kleur weghaalt, wordt het oog gevoeliger voor licht. Omdat zwart-witfotografie gaat over zwart, wit en licht dat in de foto voorkomt, gaat het oog voortdurend op zoek naar contrast. En dat is nu juist wat je zo goed kunt vastleggen met deze vorm van fotografie.
Kun je een voorbeeld geven?
Veel vissen heb je al 1000 keer op dezelfde manier gezien op foto’s. Van deze engelvis (zie pagina 83) zijn er ook heel veel beelden terug te vinden, maar in zwart-wit is hij heel anders. De foto is aangesneden en je hoeft niet veel van de vis te zien. Ik wil meer een portret van hem maken dan hem helemaal tonen. Hij komt naar me toe, het gevoel zit er goed in. De engelvis heeft nu een gezichtsuitdrukking die je met kleur niet kunt krijgen. Je ziet echt zijn karakter. Hij komt haast tot leven op de foto.
Met wat voor camera fotografeer je?
Ik heb altijd met de Nikonos gefotografeerd, zowel de 80, 35 en 15 mm. Van Sea & Sea gebruikte ik de 11 mm. En ja, hier zat inderdaad gewoon een rolletje in. De reden waarom deze mijn voorkeur had was omdat ik zo min mogelijk water tussen mezelf en het onderwerp wilde. Vissen zwemmen vaak weg en hoe meer water ertussen, hoe minder kans op een mooie foto.
Je moest dus altijd met je rolletje naar de fotowinkel.
Ja, dat klopt! De Nikonos zorgt voor een korrel in de foto, dat vind ik heel erg mooi. Ik liet ze altijd ontwikkelen bij een vaklaboratorium en forceerde mijn 400 ISO Fujifilm altijd naar 800 ISO. Dan zijn de foto’s iets rauwer van korrel en ik hou wel van pit. Zo creëer je ook een bepaalde sfeer. Wanneer de beelden ontwikkeld waren, zag ik pas of ik het goed had gedaan. Direct leerde ik dan ook van mijn fouten. Het was iedere keer een gok onder water of het een mooie foto zou worden; je kon immers niet even op je schermpje controleren of het wat was. Ik bracht meestal rond de 50 rolletjes weg en dan was het maar afwachten.
Waar moet je op letten bij het maken van een goede zwart-wit foto?
Mensen maken hele mooie foto’s en dan denk ik, probeer er eens iets eigens in te leggen! Kijk eens op een andere manier naar die vis! Jouw ogen doen het werk. De camera is alleen maar een hulpstukje. Jij bepaalt de foto, niet de camera. Door de huidige techniek kan iedereen tegenwoordig fotograferen, tenminste, dat denken mensen. Maar wanneer jij jouw eigen foto mooi vindt, hoeft dat niet te betekenen dat de rest het hiermee eens is. Voor zwart-wit foto’s moet je werken met schaduw en harde contrasten. Zo creëer je een spannende foto met een eigen verhaal. Ik duik nooit dieper dan 10-15 meter want ik werk alleen met bestaand licht en een flitser gebruik ik nooit. Met zwart-wit foto’s kun je ook beter kadreren: ik kadreer altijd direct door mijn zoeker, andere mensen snijden het later pas uit. Speel met licht. Zoek een laag standpunt onder je onderwerp om je foto tegen een hemel of water te positioneren. Zo komt het onderwerp los van de achtergrond. Let op de omgeving: staan er geen rare planten in de weg wanneer je een foto zou maken? De compositie moet kloppen. Zwart-wit fotografie moet je echt leren, dat kun je niet van de een op de andere dag.
Hoe zit het met landschappen fotograferen onder water?
Een landschap is moeilijk. Je moet echt voor hard core gaan, werken met dramatische objecten, anders werkt zwart-wit niet. Bij een rif ziet het er in kleur prachtig uit, in zwart-wit wordt het een grote grauwe brij. Je moet daarom altijd naar een onderwerp zoeken, een grote vorm zoals een berg of kolos. Anders wordt je landschapsfoto heel saai. Boven water is het veel makkelijker om zulke foto’s te maken, onder water maakt de diversiteit het erg lastig.
Je foto van een hamerhaai bij Bonaire bracht nogal wat commotie teweeg.
In het voorjaar waren we in Bonaire en er was een gerucht dat er een hamerhaai rondzwom. Bij de duikshop zag ik een opwindhamerhaai die ik meenam naar het zwembad. Mijn zoon liet hem steeds een stukje zwemmen waarna ik foto’s maakte. Ik gebruikte hiervoor de Sea & Sea wideangle en bleef op maximaal een halve meter afstand. Met een diafragma 22, snelle sluitertijd en vol tegen het licht in was dit het resultaat (zie foto). De opwindsleutel aan de onderkant zie je niet. Hij lijkt net echt! Alleen door de waterringen zie je dat het niet daadwerkelijk een hamerhaai is.
Na het zien van deze foto geloofde iedereen dat ik een echte hamerhaai had gefotografeerd. Wat was er gebeurd als ik de foto in kleur had genomen? Dan was het beeld veel minder dramatisch geweest en waarschijnlijk was ook de schroef gewoon zichtbaar.
Uiteindelijk ben je dan toch gezwicht voor kleur?
Het was meer noodzaak dan dat ik het echt wilde. Ik heb mijn Nikonos verkocht omdat ik er geen onderdelen meer voor kon krijgen en hij dus niet meer gerepareerd kon worden. Ik baal er echt nog steeds van. Nu fotografeer ik met een Nikon met Ikelite, maar ik merk dat ik het flitsen verleerd ben. Soms schijn ik wel bij met mijn Metalsub-lamp. Mijn eerste kleurenfoto’s zorgden ook voor grote paniek, mijn foto’s waren ineens heel anders! Op dit moment is er alleen maar een Leica Monochrom camera puur voor zwart-witfotografie. Wanneer ik ooit weer tegen een Nikonos aanloop, zal ik waarschijnlijk niet twijfelen om hem direct te kopen…
Van zwart-wit naar kleur
In 1816 nam Joseph Nicéphore Niépce de allereerste foto. Hij gebruikte daarvoor een doos met een klein gaatje waar licht doorheen viel op een lichtgevoelige plaat. Geduld was hierbij een schone zaak want soms duurde het wel acht uur voordat er een afbeelding zichtbaar was op de gevoelige plaat. De foto was in negatief beeld, niet gefixeerd en ging verloren zodra hij blootgesteld werd aan licht buiten de camera. Louis Daguerre ging verder met de ideeën van Niépce en experimenteerde met zilverjodide en zilvernitraat. Hierdoor wist hij uiteindelijk een gefixeerde foto te produceren. Een foto nemen duurde daarbij nog maar een paar minuten. De eerste negatieven stammen uit 1850 en tussen 1930 en 2000 werden zwart-wit fotorolletjes in de donkere kamer ontwikkeld. In 1960 verschenen de eerste kleurenfoto’s op de markt. De kleur rood bleek lastig vast te leggen waardoor de foto’s niet een goede afspiegeling gaven van de werkelijkheid. In 1981 verscheen de eerste digitale camera al op de markt. De camera was zeer prijzig (de Kodak DCS-100 in 1991 kostte 30.000 dollar) en de mensen konden zich toen nog niet indenken dat digitale fotografie uiteindelijk de wereld zou veroveren. Voor de consument kwam de eerste betaalbare camera uit in 2003, de Canon 300D.
Wanneer de beelden ontwikkeld waren, zag ik pas of ik het goed had gedaan.
Over Jan van Meel Sr.
Jan (60) werkt in het dagelijks leven in de reclamewereld. Sinds zijn 15e fotografeert hij in zwart-wit. Hij volgde een opleiding aan de grafische school en ging in dienst als oorlogsfotograaf. Op 22-jarige leeftijd startte hij met zijn carrière in de reclame. In 1990 begon hij met duiken waarbij Bonaire met stip op nummer 1 staat: daar is hij al 38 keer geweest. Jan is nu met pensioen maar doceert nog concept-ontwikkeling aan de Junior Academie Voor Advertising.
Bekijk ook: Haaien fotograferen, National Geographic fotograaf Nuno Sá vertelt zijn geheim
