Vertegenwoordigers van natuur- en milieuorganisaties (ZMf, Nationaal Park Oosterschelde, Stichting De Oosterschelde, Vereniging Natuurmonumenten), Nederlandse Onderwatersport Bond en een vertegenwoordiging van de visserij- en schelpdiersector, uiten een noodkreet richting staatsecretaris van Infrastructuur en Waterstaat Heijnen over de risico’s van het gebruik van staalslakken in de Deltawateren.

Ze nodigen haar persoonlijk uit om naar Zeeland te komen en zelf te zien waarom we moeten stoppen met staalslakken. Duiken Magazine wil graag meer weten over het gebruik van staalslakken en stelt hierover vragen aan Desmond van Santen van de Nederlandse Onderwatersport Bond.

Tekst: Patrick Kranenbroek/ Desmond van Santen & Foto’s:  Ron Offermans

Wat zijn staalslakken? 

Staalslakken zijn een bijproduct uit de staalindustrie die vaak in grote hoeveelheden worden gebruikt als bouwstof. Staalslakken zijn veel goedkoper dan bijvoorbeeld zand of steen. De staalslakken worden als ondergrond voor wegen, dijken en geluidwallen gebruikt en volgens de Wet Bodembescherming is de gebruiker verplicht maatregelen te nemen om verontreiniging van de bodem te voorkomen. Ook worden de staalslakken gebruikt bij het versterken van de Zeeuwse dijken.

Als staalslakken in contact komen met regen- of grondwater, komen er schadelijke stoffen met zware metalen vrij. Er zijn voorbeelden van de toepassing van staalslakken waarbij in omliggende sloten de vissen dood komen boven drijven.

Op de bodem van de Oosterschelde zijn staalslakken gestort

Waarom worden Staalslakken in het water geplaatst?

Staalslakken worden al vanaf 2009 in de Oosterschelde bij de versterking van de dijken toegepast. Door erosie worden dijken onder water aangetast en kan dat leiden tot instabiele dijken of dijkvallen. De ontstane kuilen of gaten moeten daarom worden opgevuld met stevig materiaal. Het opvullen van deze gaten kan bijvoorbeeld ook door natuurvriendelijker materiaal zoals breuksteen. Ook is er door een tijdelijk tekort aan staalslakken een keer grind gebruikt.

Dat deze kuilen worden hersteld om de veiligheid van de Zeeuwse inwoners achter de dijken te borgen, staat niet ter discussie. Het moet gebeuren, alleen de wijze waarop heeft grote impact op de onderwaternatuur.

Op welke duikstekken speelt dit?  En komen er nog steeds stekken bij?

Vanaf 2009 speelde dit bij duikplek de Zeelandbrug. Door het protest van Stichting de Oosterschelde, de landelijke aandacht die het onderwerp kreeg en later ook het protest van de NOB zijn er toen, als proef, structuren van breuksteen op de staalslakken geplaatst. Deze structuren zorgden voor een snellere toename van zand en slib en terugkeer van de onderwaternatuur.

Vanaf 2013 zijn er staalslakken en zeegrind gebruikt bij de duikplekken Burghsluis, Levensstrijd en Schelphoek. In 2020 is daar, na de uitspraak van de Raad van State, breuksteen aan toegevoegd.

Vanaf 2020 zijn er bij Wemeldinge, Kattendijke en Goese Sas staalslakken gebruikt. Ook hier zijn toplagen en structuren van breuksteen geplaatst.

Behalve in de Oosterschelde worden de staalslakken ook in de Westerschelde toegepast. En er zijn de afgelopen maanden enorme hoeveelheden staalslakken (100.000 ton!) bij de Oosterscheldekering gebruikt om de ontgrondingskuilen te dichten. Deze kuilen ontstaan door de hoge stroming bij de kering en vormen een risico voor de stabiliteit van de Oosterscheldekering.

Nieuwe bestortingen zijn nog niet bekend. Rijkswaterstaat meet jaarlijks de situatie onderwater en afhankelijk van die resultaten worden er plannen gemaakt voor versterking van dijktrajecten.

Bij duikstek Levensstrijd is grind gebruikt.

Wat zijn de gevolgen voor de flora en fauna?

Voor de onderwaternatuur in Nationaal Park de Oosterschelde is het gebruik van staalslakken funest. Behalve dat er schadelijke stoffen vrij komen, zijn de brokken staalslakken klein waardoor er geen natuurlijke ruimtes ontstaan voor bijvoorbeeld kreeften. Zonder de extra breukstenen wordt een dijkversterking onder water een lange snelweg van staalslakken of zeegrind onder water.

Er wordt onderzoek gedaan naar de gevolgen van het gebruik van staalslakken. Op de plekken waar staalslakken in de Oosterschelde zijn toegepast, blijkt uit onderzoek dat de onderwaternatuur langzaam kan herstellen. Met een toplaag van breuksteen gaat dat herstel sneller.

Recent heeft het RIVM in opdracht van de Inspectie Leefomgeving en Transport een onderzoek gedaan naar het gebruik van staalslakken. Hieruit blijkt dat de bouwstof toch schadelijker is voor het milieu dan gedacht en dat de gevolgen voor het milieu in de bodem nog onbekend zijn.

https://www.rivm.nl/publicaties/milieuhygienische-kwaliteit-ld-staalslakken

Welk gevaar is er voor duikers?

Voor sportduikers is er geen gezondheidsrisico. Ga niet duiken op plekken waar gestort wordt en als je onderwater staalslakken tegenkomt, blijf er dan vanaf. De plekken waar gestort wordt, zijn altijd duidelijk aangegeven. Op dit moment zijn er geen bestortingen in de Oosterschelde.

Zijn er ook alternatieven die gebruikt kunnen worden?

Een alternatief voor versterking van het onderwatertalud van de dijken is bijvoorbeeld breuksteen met daaroverheen een gevarieerde laag aan oorspronkelijke ‘onderwaterbodem’ zoals zand, slib en steen. Dit alternatief is uiteraard duurder en heeft uiteindelijk ook een impact op het milieu door de aanvoer van breuksteen uit het buitenland. In een ideale wereld wordt de oorspronkelijke laag van slib, zand en steen tijdelijk op een andere plek ‘geparkeerd’ en na het versterken van de dijken, weer teruggeplaatst. Het onderwaterleven kan hierdoor nog sneller herstellen.

De toepassing van staalslakken in combinatie met breuksteen was tot nu toe de meest economisch en relatief duurzame oplossing. Met de resultaten van het onderzoek van het RIVM staat het gebruik van staalslakken nu weer ter discussie.

Wat heeft de NOB tot nu toe allemaal gedaan?

In eerste instantie stond Stichting de Oosterschelde alleen op de barricaden. De NOB vond het belangrijk een goede dialoog met de opdrachtgever, Rijkswaterstaat Zee & Delta, te houden. Later zijn de NOB en Stichting de Oosterschelde een gezamenlijke juridische procedure gestart tegen de vergunningverlener, de Provincie Zeeland. Dit leidde uiteindelijk tot een uitspraak van de Raad van State waarbij de vergunningen werden vernietigd. Rijkswaterstaat moest nieuwe vergunningen aanvragen, met een plan voor natuurherstel komen en verder onderzoek naar de effecten uitvoeren. Omdat de staalslakken zijn opgenomen in het Besluit Bodemkwaliteit kon de rechter het gebruik van staalslakken niet verbieden. Overigens is het gesprek met Rijkswaterstaat en de Provincie Zeeland altijd goed en constructief verlopen.

De NOB heeft, ook weer samen met Stichting de Oosterschelde, gereageerd op de nieuwe vergunningaanvragen, input geleverd op de ontwerpen van de onderwaterstructuren van breuksteen bij Levensstrijd, Burghsluis, Schelphoek, Wemeldinge, Kattendijke en Goese Sas.

Verder zijn er tientallen bijeenkomsten geweest waaraan de NOB heeft deelgenomen. Ook de vrijwilligers van de NOB Deltacommissie hebben hierin een belangrijke rol gespeeld. Het werk van ONB is niet altijd zichtbaar, maar op de achtergrond besteden professionals en vrijwilligers van de NOB vele tientallen uren aan dit belangrijke onderwerp voor sportduikers.

Zijn er al quick wins geboekt en zo ja, welke?

Dit traject loopt al vanaf 2009. Er zijn ‘wins’, maar ‘quick’ zijn ze niet te noemen. De grote win is de provinciale en soms landelijke aandacht voor dit onderwerp. Hierdoor is er meer bewustwording bij bestuurders en beleidsmakers over de bijzondere onderwaternatuur. En dat we daar zuinig mee om moeten gaan. Deze aandacht helpt om de onderwaternatuur beter te beschermen en te behouden. Ook de uitspraak van de Raad van State over het herstellen van de onderwaternatuur is een belangrijk resultaat geweest.

Maar we zijn er nog niet. De toepassing van staalslakken is volgens het Besluit Bodemkwaliteit nog steeds toegestaan. De minister moet daarvoor de huidige status en classificatie die wordt toegepast bij staalslakken herzien. En het is maar de vraag wanneer dat wordt opgepakt, nu het kabinet demissionair is.

 Met welke organisaties trekken jullie samen op?

De brief aan de minister is een initiatief van de Zeeuwse Milieufederatie, Nationaal Park Oosterschelde, Stichting de Oosterschelde, Vereniging Oosterschelde, Westerschelde, Voordelta vaste vistuigvissers, Vereniging Natuurmonumenten en de Nederlandse Onderwatersport Bond.