Daphne Willems van het WWF zet zich gepassioneerd in voor het behoud en de bescherming van rivierdolfijnen.

Tekst: Nina Tourton  

Daphne Willems (46) heeft haar hele leven al een passie voor rivieren. Het is dan ook niet geheel verrassend dat zij als rivierecoloog/bioloog gespecialiseerd in de samenhang van dingen: de abiotiek, zoals waterstromingen en overstromingsduur van een uiterwaard, en de biotiek (het leven) – zoals de planten en dieren die reageren op deze (veranderende) omstandigheden. En alsof dat alles niet genoeg getuigt van haar liefde voor rivieren woont ze ook nog eens in een oude steenfabriek op de oever van de Waal, “de stoerste rivier van Nederland. Elke dag geniet ik van het water, de dynamiek, de vogels, de wolkenluchten. Geen dag ziet de rivier er hetzelfde uit. Graag trek ik er met mijn kano op uit: vanaf het water ziet de wereld er weer anders uit dan vanaf de oever, een blikverruimend perspectief“, aldus Daphne. Wij spraken haar over haar fascinerende carrière, rivieren en hun bijzondere, maar ernstig bedreigde bewoners: de rivierdolfijnen. 

Kinderdroom 

Sinds 2019 is Daphne leider van het WWF’s wereldwijde rivierdolfijneninitiatief. Werken voor het Wereld Natuur Fonds was een kinderdroom die uitkwam: “Mijn rivierkennis kwam goed van pas, want aanvankelijk coördineerde ik alle fondsen die vanuit Nederland geïnvesteerd werden in zoetwaterprojecten in Zuid-Amerika. Als expert kon ik de WWF-teams aldaar gericht adviseren en meedenken. Sinds 3 jaar leid ik het wereldwijde rivierdolfijneninitiatief, dat 14 landen in Zuid-Amerika en Azië omvat – alle landen waar rivierdolfijnen leven”. Daphne helpt de WWF-kantoren en andere lokale partners om meer impact te hebben met hun werk. “In alle landen zijn er beschermingsprogramma’s voor rivierdolfijnen, maar door onderling kennis en ervaringen uit te wisselen, samen donoren aan te schrijven, bedrijven te benaderen en overheden te lobbyen, is het wereldwijde programma de afgelopen 3 jaar meer dan verdubbeld”, vertelt ze. Daphne heeft hierin een faciliterende, coördinerende en aanjagende rol: zij praat met alle experts, kantoren, donoren en overheden om hen zo slim mogelijk aan elkaar te verbinden. “Hartstikke leuk om te doen!”

Ganges River Dolphin_(c) WWF Mohd Shahnawaz Khan

Daphne groeide op langs een rivier en al van jongs af aan was ze geboeid en geïnspireerd door de natuur en het water. Toch was het pas tijdens haar studie biologie dat ze ecologie ontdekte: “De intrigerende puzzel van de ecologie – leren hoe alles in een riviersysteem met alles samenhangt. De natuurlijke processen van erosie en sedimentatie, droogte en overstromingen, variërende stroomsnelheden die het landschap vormen: geniaal! En dus de planten en dieren die gebruik maken van deze variatie, en zich vaak supersnel kunnen aanpassen aan veranderingen, omdat ze gespecialiseerd zijn te leven in een dynamische wereld. Hierdoor kan riviernatuur zich ook sneller herstellen na een ramp dan bijvoorbeeld een heidegebied: de rivier voert de zaden van verdwenen planten uit andere gebieden mee, afgekalfde steilwanden na een hoogwater zijn het nieuwe huis van oeverzwaluwen en ijsvogels, pionier planten kiemen in het vers afgezette zand, alles is altijd in beweging”. 

Sterk bedreigd

Daphne zet zich in voor de rivierdolfijnen, maar waarom hebben deze dieren onze hulp zo hard nodig? “Er zijn 6 soorten rivierdolfijnen in de wereld, en ze staan allemaal op de Rode Lijst van IUCN als sterk bedreigd. Hun aantallen gaan gestaag achteruit, en sommige populaties bestaan uit slechts 70 of 80 individuen. De zevende soort, de Baiji of Chinese rivierdolfijn is waarschijnlijk uitgestorven; hij is voor het laatst gezien in 2002. Toch zijn er ook lichtpuntjes. De Indus rivierdolfijn in Pakistan is weliswaar uit 70% van de rivieren verdwenen, in dat laatste deel zijn de aantallen enorm toegenomen, van 1200 naar 1900 individuen. Het kan dus wél! Dat is hoopgevend genoeg om ’s ochtends mijn bed voor uit te komen, om te strijden voor eenzelfde herstel voor de andere soorten. En ook voor wat meer ruimte voor deze dolfijnen, die nu nogal dicht op elkaar leven”, aldus Daphne.  Ze vertelt dat rivierdolfijnen momenteel in 14 landen in Azië en Zuid-Amerika leven, in Azië: in Bangladesh, Cambodia, China, India, Indonesië (op Kalimantan), Nepal, Myanmar, Pakistan. In Zuid-Amerika: in Bolivia, Brazilië, Colombia, Ecuador, Peru en Venezuela. “Naar verwachting zwemmen ze ook in Guyana – we hopen dit jaar wetenschappelijk bewijs hiervoor te leveren”, aldus Daphne. “Vorig jaar in 2022 is de laatste rivierdolfijn van Laos gestorven, dat was een heel verdrietig moment. Hij was in een vissersnet gezwommen en kort daarop verdronken. We wisten dat deze populatie ten dode was opgeschreven nadat een kleine groep geïsoleerd was geraakt van de andere dolfijnen in de Mekong die in Cambodia leven. Maar dat maakt het niet minder triest.” 

Citizens Science in India; de dagelijkse dolfijntelling

Rivierdolfijnen worden dus ernstig bedreigd, maar wat zijn de grootste oorzaken? 

“De hoofdoorzaak van directe sterfte is de visserij: dolfijnen kijken nauwelijks met hun ogen (sommige rivierdolfijnen zijn bijna blind), maar oriënteren zich op basis van echolocatie: ze stoten geluidsgolven uit en op basis van de weerkaatsing bepalen ze waar een prooi, een andere dolfijn of een obstakel zich bevindt. Op die manier traceren ze vis, maar de netten (waar die vis wellicht in gevangen zit) kunnen ze niet goed detecteren. Ze raken verstrikt en verdrinken. Het zijn immers zoogdieren, dus ze moeten elke paar minuten naar het oppervlak om adem te halen. Soms worden rivierdolfijnen ook met opzet gedood – omdat ze gezien worden als concurrentie bij het vangen van vis of vanwege hun vlees en olie.” En er zijn meer (illegale) redenen waardoor de dolfijnen uitsterven, hoewel ze overal op de lijst van beschermde soorten staan. “Dolfijnenolie en vlees zijn een gewild aas om grote meervalsoorten mee te vangen, zowel in Azië als in Zuid-Amerika.

Andere bedreigingen zijn dammen, die het riviersysteem structureel veranderen in geïsoleerde trajecten. Dolfijnen hebben een minimale waterdiepte nodig. Dit scheelt per soort (de Indus rivierdolfijn kan bijvoorbeeld op zijn zij zwemmen waardoor hij in ondieper water kan leven), maar dit is toch al snel zo’n 3 meter. Als er dammen bovenstrooms zijn die water vasthouden, stroomt er minder water naar het benedenstroomse deel van de rivier, waardoor de rivier ondieper wordt. Klimaatverandering kan dit verergeren, zoals we in de Mekong Rivier zien; daar is de droogte al een paar jaar immens, en de dolfijnen hebben zich teruggetrokken in een paar diepe delen van de rivier. Niet alleen dammen, ook grootschalige zandwinning voor de bouw zet het riviersysteem op zijn kop. Uiteraard is watervervuiling ook een probleem. Als top-predator van de river stapelen ongezonde stoffen zich op in een dolfijn, waardoor van watervervuiling zoals pesticiden, zware metalen en plastic hoge concentraties worden gemeten in een dolfijnenlijf – als een dolfijn te veel plastic binnenkrijgt, zit zijn maag vol en kan hij verhongeren.

In de Amazone is goudmijnbouw een enorm toenemend probleem: het kwik dat hierbij gebruikt wordt, blijft eeuwenlang in het systeem.

Vissen en dolfijnen en mensen hebben ongezond hoge gehaltes in hun bloed, huid en haren, en dat kan het zenuwstelsel aantasten. In Azië zijn de ongezuiverde afvalwaterlozingen van fabrieken en miljoenen steden een groot probleem, net als pesticiden en kunstmest uit de landbouw. Ten slotte is onderwatergeluid een element om niet te onderschatten. Boten maken echt enorme herrie. Als je zoals rivierdolfijnen afhankelijk bent van echolocatie, is dat meer dan alleen irritant; het verstoort de onderlinge communicatie en je kans op het vangen van een prooi. Aanvaringen met boten kunnen ook erg pijnlijk zijn, en soms dodelijk, maar gelukkig zijn dat in de meeste rivieren incidenten. Tja, en goedbedoelende mensen. Die zwemmen met de dolfijnen; het moet een geweldige ervaring zijn om zo dicht bij deze intelligente, speelse dieren te komen. Maar mensen kunnen ziektes overbrengen, zoals vleermuizen ons SARS en COVID-19 brachten. Niet zwemmen met dolfijnen dus, alsjeblieft!”, benadrukt Daphne.

Een Amazone rivierdolfijn.

Snackbar

Een gezonde rivier is vrij stromend, vertelt Daphne. “De continue dynamiek van hoog water/ laag water, diep/ ondiep water, variatie in stroomsnelheden in het midden van de rivier vs. de oevers, binnen- en buitenbochten: al die variatie in tijd en ruimte biedt (tijdelijk) plek aan dieren, planten en natuurlijke processen die ze nodig hebben (erosie, sedimentatie, nutriëntenmobilisatie). Overstroomde graslanden zijn paaiplaatsen voor vis, opdrogende uiterwaardpoelen zijn een snackbar voor visetende trekvogels, enzovoort.”
De grootste bedreiging voor gezonde rivieren zijn dammen. Dammen zijn veelal aangelegd voor waterkracht elektriciteit, of als onderdeel van irrigatiesystemen voor de landbouw. Daphne: “Een dam vermoordt de rivier, hakt hem letterlijk in stukjes. Hierdoor worden rivierdolfijnenpopulaties opgesplitst, kunnen trekvissen niet meer naar hun paaiplaatsen en worden sediment en nutriënten opgesloten in de bassins achter de dammen. Het hele systeem raakt van slag.”

Wat zou een oplossing hiervoor zijn?

“Je kunt dan de natuurlijke variatie proberen na te bootsen, ‘ecologische flows’ wordt dat genoemd, en dat helpt om ten minste benedenstrooms de meest cruciale processen te imiteren. Maar de fragmentatie los je daarmee niet op. Bijzonder genoeg zijn rivierdolfijnen niet erg gevoelig voor veranderingen in de watertemperatuur. Dat is een zegen, want bijvoorbeeld koelwaterlozingen kunnen de temperatuur plaatselijk enorm verhogen. Schildpadden hebben hier bijvoorbeeld wel veel last van: de temperatuur bepaalt het geslacht van hun nakomelingen, dus dat kan de populatie samenstelling enorm beïnvloeden als er bijvoorbeeld veel meer mannetjes dan vrouwtjes geboren worden”. 

Daphne aan het werk; ze geniet volop van de natuur en de vriendelijke mensen

Meerdere soorten

Er zijn dus momenteel zes rivierdolfijnensoorten erkend, de zevende is helaas al uitgestorven. “Recent, in 2021, is het bewijs geleverd dat de Aziatische rivierdolfijn uit twee soorten bestaat: de Indus en de Ganges rivierdolfijn; twee jaar geleden dachten we nog dat het er vijf waren. In Zuid-Amerika zijn wetenschappers ervan overtuigd dat de ‘roze’ Amazon rivierdolfijn, eigenlijk uit drie of vier soorten bestaat, met een andere soort in Bolivia, een in Brazilië in het Araguaia/Tocantins riviersysteem en mogelijk eentje in de Orinoco. De Boliviaanse soort is al erkend als een ondersoort, en we zijn bezig aan te tonen dat deze en de Braziliaanse echt andere soorten zijn”, vertelt Daphne. Hoe wordt dit aangetoond? Daphne: “Door vergelijkend onderzoek: genetisch en analyses van schedel, tanden, bouw. En het is belangrijk om te weten: van de Braziliaanse mogelijke soort zijn er naar schatting maximaal 2.000 individuen, van de Boliviaanse 5.000. Dit zou de status van deze dieren in één klap van ‘bedreigd’ in ‘ernstig bedreigd’ veranderen. En dat helpt: overheden zijn meer geneigd hun ‘eigen’ soorten te beschermen, daarom investeren we in deze onderzoeken.” 

Het WWF pakt de bescherming en ondersteuning van de rivierdolfijnen op verschillende manieren aan.

“In het veld doen we onderzoek: we proberen beter te begrijpen hoeveel rivierdolfijnen er zijn, hoeveel soorten er zijn, hoe hun aantallen veranderen. Dat is meestal een afname; vervolgens proberen we te begrijpen hoe dat komt. We hebben bijvoorbeeld technieken met drones om rivierdolfijnen te tellen, en we voorzien ook dieren van een satellietontvanger, zodat we kunnen volgen hoe ver ze trekken, welke gevaren ze onderweg tegenkomen, en in welke rivierdelen ze het liefst verblijven. Al deze kennis is nodig om goede beschermingsstrategieën te ontwerpen. Daarnaast werken we samen met de lokale bevolking, met name de vissers. Zij helpen ons met het monitoren van de waterkwaliteit, de visstand en de dolfijnen als ‘vrienden van de rivier’. En zij helpen ons om nieuwe technieken te testen. Drie jaar geleden hebben we voor het eerste een ‘pinger’ getest, een apparaatje dat een irritant geluid uitstoot waar dolfijnen bij wegblijven. In de oceanen werd het al meer gebruikt, maar in de rivieren nog niet. In de eerste testen in Indonesië bleek dat er geen enkele rivierdolfijn meer in de netten zwom, ze bleven er 10-20 meter vandaan; voldoende om niet verstikt te raken, maar niet uit hun foerageergebied verdreven te worden. De vissers waren er superblij mee, want hun visvangst nam met 40% toe, en ze vingen ook nog grotere vissen die meer waard zijn op de markt. Win-win! Via crowdfunding heeft nu 75% van alle vissers een pinger aan hun net hangen in het Indonesische riviertraject waar de dolfijnen leven; dat moet volgend jaar 100% worden. Ondertussen hebben we via pilots kunnen aantonen dat het ook werkt voor de rivierdolfijnsoorten in Pakistan en India, en daar lopen al grotere projecten. We zijn nu bezig met projecten in Brazilië en Peru: de Zuid-Amerikaanse dolfijnen blijken wat eigenwijzer te zijn, maar ik ben ervan overtuigd dat we ook daar een oplossing zullen vinden om dolfijnen en vissers in harmonie te laten samenleven.

Amazon river dolphin (Inia geoffrensis), Rio Negro, Amazonia, Brazil. Credits: © naturepl.com / Doc White / WWF

We testen ook andere innovaties, zoals onderwater recorders (FPODs) om rivierdolfijnen makkelijker te kunnen tellen en toe- of afname van de populatie te kunnen volgen, en een telefoon-app, waarmee vissers dolfijnen kunnen tellen in combinatie met waterkwaliteit parameters (temperatuur, doorzicht, enzovoort). We trainen de lokale bevolking ook in monitoring, bijvoorbeeld met drones. Op verschillende plaatsen ondersteunen we de toeristensector: rivierdolfijnen kijken is geweldig! En voor de lokale bevolking een heel boeiende inkomstenbron, die de druk van het vissen wat kan verminderen. Maar dan wel zonder de dolfijnen te verstoren, en dat vergt kennis en handigheid. Andere alternatieve voor het vissen testen we op veel plekken: als de lokale bewoners minder afhankelijk zijn van één inkomstenbron, is dat een zegen voor hen (meer bestaanszekerheid in een veranderende wereld) en voor de rivier, die minder belast wordt. Een belangrijk deel van ons werk is voorlichting, van de bewoners van de rivierdolfijnrivieren, en het brede publiek. Wat je niet kent, dat interesseert je niet, dus dat zul je nooit beschermen.”  

Steentje bijdragen 

“Uiteraard werken we nauw samen met de overheden, want voor veel van de beschermingsmaatregelen hebben we hen nodig. Bijvoorbeeld voor goede wetten die de dolfijn beschermen, goede visserijwetten, maar ook bijvoorbeeld energiewetgeving: plaats geen dammen op plakken die het riviersysteem en het leefgebied van de dolfijnen aantasten. Hiervoor zijn internationale conventies een goed middel, waarin nationale overheden samenwerken. Zoals de International Whaling Commission en Ramsar, de wereldwijde wetlandconventie. Op dergelijke bijeenkomsten proberen we de overheden aan elkaar te verbinden, zodat ze elkaar kunnen inspireren, en elkaar ook een beetje opjutten om het nog wat beter te doen. En uiteindelijk hebben we uiteraard geld nodig voor al deze beschermingsactiviteiten, dus een belangrijk deel van mijn rol is ook het vinden van financiering voor deze projecten. Vanuit Nederland is het lastig rivierdolfijnen direct te helpen, al is er natuurlijk voldoende te doen om hun leefgebied te helpen beschermen. Zoals je waarschijnlijk weet, wordt de Amazone gekapt voor de verbouw van soja (Nederlands veevoer) en veeteelt, dus minder/geen vlees eten helpt echt. In Azië zijn lozingen van de textielindustrie een groot probleem voor de waterkwaliteit, dus je verdiepen in hoe en waar de kleren die je koopt gemaakt zijn, heeft ook effect. Een specifiek probleem vormt de (illegale) goudwinning in Zuid-Amerika – ga alsjeblieft na als je een sieraad koopt of het van een verantwoorde bron komt, want kwik doodt de Amazone rivier en al zijn zijrivieren.”  

Amazon river dolphin (Inia geoffrensis) at surface of the Rio Negro, with the typical red colour of the water, Amazon, Brazil. Taken for the Freshwater Project.

Eerste duik 

Behalve dat Daphne zich inzet voor de rivieren en de rivierdolfijnen heeft ze ook een jaar in Cuba gewerkt aan de bescherming van de koraalriffen en mangroven. “De natuur is daar heel bijzonder, vooral de zee: de koraalriffen zijn nog behoorlijk goed intact. De verwachting is dat in het jaar 2050 we 90% van alle koraalriffen op de wereld kwijt zullen zijn door klimaatverandering. Maar een klein deel zal overleven, en kan hopelijk in de toekomst de bron worden van herkolonisatie, waardoor het koraal zich weer zal kunnen uitbreiden. Bij Cuba ligt een koraal dat robuust lijkt, en zo’n bronplek kan vormen. Koraalriffen, zeegrasvelden en mangrovebossen beïnvloeden elkaar wederzijds, ze zijn alle drie onderdeel van een gezond tropisch kustsysteem dat orkanen kan weerstaan en enorme kraamkamers voor vis vormen. Ik vond het geweldig interessant”, aldus Daphne.
Op Cuba maakte Daphne ook haar eerste duik: “Ik wilde de koraalriffen graag zelf bekijken. Ik vond het aanvankelijk super spannend: je moet er maar vertrouwen in hebben hè, dat je met 10 meter waterkolom boven je hoofd nog steeds kunt ademen! Maar toen ik over mijn koudwatervrees heen was, was het ronduit magisch… wat een schoonheid, en wat bijzonder om eventjes tussen de vissen te kunnen leven alsof je één van hen bent. Ik ben daarna fervent gaan snorkelen; de Cubaanse kusten zijn ook al heel rijk aan koraal; ik raakte niet uitgekeken!” 

Overweldigend

Daphne heeft veel van de wereld mogen zien via haar werk. “Wij mensen zijn allemaal hetzelfde, maar ieder volk, ieder land, iedere gemeenschap, ieder mens heeft een eigen blik op de wereld, en ik vind het ongelooflijk verrijkend daar af en toe in mee te mogen kijken. Ook al begrijp ik er soms weinig van, zoals in sommige Aziatische landen, maar dat maakt de verwondering des te groter, en het besef van mijn eigen beperkte blik relativeert. Verwondering is voor mij een belangrijke randvoorwaarde voor persoonlijke groei”, vertelt zij geanimeerd.
Daphne heeft een warme band met Zuid-Amerika: “De natuur is daar zo overweldigend mooi, en de mensen zo hartelijk. Ik voel me daar als een vis in het water. Het scheelt dat ik de taal goed spreek, dus echt contact kan maken. En dan de Amazone in… al je zintuigen worden er op scherp gezet: de vochtige warmte die je lijf inpakt, de exotische, intense geuren, de geluiden van dieren en water en andere zaken die je niet thuis kan brengen. Steeds weer een overweldigende ervaring! En dan ineens: een rivierdolfijn die naast je bootje opduikt – hoe mooi kan het leven zijn?”

Een dag in het leven van Daphne is elke dag anders, al ziet dat er vanaf de buitenkant misschien niet altijd zo uit.

“Ik breng heel veel tijd achter de computer door. Mijn teams wonen en werken in Zuid-Amerika en Azië, dus ik ben een groot deel van de dag aan het videobellen om met hen te overleggen waarmee ik hen het beste kan helpen, waar de prioriteiten liggen, welke kansen we gaan opvolgen of creëren. Ik stem dus heel veel met mijn collega’s af; verder zoek en schrijf ik financieringsaanvragen die vaak meerdere landen bestrijken, sluit ik contracten af met adviseurs en studenten, bedenk ik nieuwe innovaties, verzamel ik de beste voorbeelden van bescherming om deze weer met mijn collega’s te testen en verder uit te rollen, stem ik mijn werk af met andere organisaties en internationale conventies, lees ik de laatste literatuur om onze website up-to-date houden, schrijf ik blogs en maak ik wilde plannen die ik dan ook nog probeer uit te voeren.”

Couple of Pink River dolphin / Boto (Inia geoffrensis) Acajatuba Lake, Negro River, Amazonas, Brazil

Momenteel is Daphne bezig met een methode om te meten of beschermde gebieden hun functie wel vervullen, en hoe dat beter kan. “Aanvankelijk een technische studie waarbij ik tien rivierdolfijnenexperts op één lijn moesten zien te krijgen. Nu zijn we de methode aan het testen in het veld, en dat is ongelofelijk interessant. Weer nieuwe inzichten, die weer om nieuwe projecten vragen”.  

Hoeveel rivierdolfijnen zijn er nog?

Er zijn 6 soorten rivierdolfijnen in de wereld, en ze staan allemaal op de Rode Lijst van IUCN als sterk bedreigd. Hun aantallen gaan gestaag achteruit, en sommige populaties bestaan uit slechts 70 of 80 individuen. 

• Ganges rivierdolfijn: minder dan 2.000 individuen in de rivieren van India, Bangladesh en Nepal. 
• Amazone-dolfijn: ongeveer 20.000 individuen in de Amazone-rivier en zijn zijrivieren in Zuid-Amerika. 
• Braziliaanse rivierdolfijn: 2.000. Ook wel bekend als de boto. Leeft in de Amazone-rivier en zijn zijrivieren in Brazilië, Peru, Colombia, Ecuador en Bolivia. 
• Boliviaanse rivierdolfijn (ondersoort Braziliaanse rivierdolfijn): 5.000, zwemt rond in de Boliviaanse Amazone en zijn zijrivieren. 
• Indus-dolfijn: De laatste schattingen suggereren dat er momenteel minder dan 2.000 Indus-dolfijnen in het wild leven. Deze soort komt voor in de Indus-rivier in Pakistan, India en Afghanistan. 
• La Plata dolfijn: Minder dan 10.000. Ze zijn te vinden in de kustwateren van Zuid-Amerika, met name in de riviermondingen van de Paraná, Uruguay en La Plata in Argentinië, Uruguay en Brazilië. 
• Irrawaddy: minder dan 7.000, verspreid over verschillende populaties in Azië en Oceanië. Deze soort wordt aangetroffen in kustwateren, estuaria en riviersystemen. 
• Baiji of Chinese rivierdolfijn: waarschijnlijk uitgestorven; hij is voor het laatst gezien in 2002.  

Waar komen rivierdolfijnen voor?

In 14 landen: 

In Azië: in Bangladesh, Cambodia, China, India, Indonesië (op Kalimantan), Nepal, Myanmar, Pakistan.

In Zuid-Amerika: in Bolivia, Brazilië, Colombia, Ecuador, Peru en Venezuela.

Naar verwachting zwemmen ze ook in Guyana – het WNF hoopt dit jaar wetenschappelijk bewijs hiervoor te leveren. 

Foto’s: WWF, Shutterstock